Liệu pháp xạ trị là một phác đồ điều trị ung thư bằng cách sử dụng tia bức xạ có năng lượng cao để tiêu diệt tế bào ung thư hoặc ngăn chúng sinh sôi và lan rộng sang các bộ phận khác của cơ thể. Liệu pháp xạ trị có thể được sử dụng độc lập hoặc kết hợp với các phác đồ điều trị khác như phẫu thuật hoặc hóa trị. Tuy nhiên, liệu pháp xạ trị cũng có thể gây ra một số tác dụng phụ không mong muốn cho cơ thể, đặc biệt là với những bộ phận gần khu vực được chiếu xạ. Bài viết này sẽ giới thiệu về các tác dụng phụ của liệu pháp xạ trị và cách quản lý chúng hiệu quả.
Liệu pháp xạ trị là gì và cách thức hoạt động của nó
Các loại liệu pháp xạ trị và cách thức áp dụng cho từng loại ung thư
Các tác dụng phụ chung của liệu pháp xạ trị và cách giảm thiểu chúng
Các tác dụng phụ cụ thể của liệu pháp xạ trị cho từng bộ phận cơ thể và cách quản lý chúng
Các lời khuyên và hỗ trợ cho bệnh nhân và người chăm sóc khi điều trị bằng xạ trị
LIỆU PHÁP XẠ TRỊ LÀ GÌ VÀ CÁCH THỨC HOẠT ĐỘNG CỦA NÓ
Liệu pháp xạ trị là một trong những phác đồ điều trị ung thư thông dụng nhất hiện nay. Theo ước tính, khoảng 50% bệnh nhân ung thư được điều trị bằng xạ trị ít nhất một lần trong quá trình điều trị. Mục tiêu của liệu pháp xạ trị là tiêu diệt tế bào ung thư hoặc ngăn chúng sinh sôi và lan rộng sang các bộ phận khác của cơ thể. Để làm được điều này, các bác sĩ sử dụng các nguồn tia bức xạ có năng lượng cao, thường là các bức xạ gamma, bức xạ X hoặc các hạt tử như tiên tử, trung tử hoặc điện tử. Các tia bức xạ này có khả năng xuyên qua da và mô của cơ thể để đến với khu vực có tế bào ung thư. Khi tiếp xúc với các tia bức xạ này, DNA của tế bào ung thư bị hỏng hoặc đứt gãy, khiến chúng không thể chia nhánh hay tồn tại được.
Tuy nhiên, không chỉ có tế bào ung thư mà cả các tế bào khỏe mạnh gần khu vực được chiếu xạ cũng có thể bị ảnh hưởng bởi các tia bức xạ này. Điều này có thể gây ra một số tác dụng phụ không mong muốn cho cơ thể, như viêm da, mệt mỏi, buồn nôn, nôn mửa, đau đầu, tóc rụng, nhiễm trùng, chảy máu, vô sinh hoặc ung thư thứ phát. Các tác dụng phụ này có thể xuất hiện trong quá trình xạ trị hoặc trong thời gian theo dõi sau khi kết thúc xạ trị. Mức độ và thời gian của các tác dụng phụ này phụ thuộc vào nhiều yếu tố, như loại và liều lượng của tia bức xạ, khu vực được chiếu xạ, loại và giai đoạn của ung thư, sức khỏe tổng quát của bệnh nhân và các phác đồ điều trị khác được sử dụng.
CÁC LOẠI LIỆU PHÁP XẠ TRỊ VÀ CÁCH THỨC ÁP DỤNG CHO TỪNG LOẠI UNG THƯ
Có hai loại chính của liệu pháp xạ trị là ngoại xạ trị và nội xạ trị. Ngoại xạ trị là khi nguồn tia bức xạ được đặt bên ngoài cơ thể và chiếu xạ vào khu vực có tế bào ung thư. Nội xạ trị là khi nguồn tia bức xạ được đặt bên trong cơ thể, gần hoặc trong khối u.
Cách thức áp dụng của các loại xạ trị này có thể khác nhau tuỳ theo loại và vị trí của ung thư.
Ví dụ, để điều trị ung thư lưỡi, một loại ung thư miệng phổ biến, các bác sĩ có thể sử dụng cả hai loại ngoại xạ trị và nội xạ trị. Ngoại xạ trị có thể được sử dụng để chiếu xạ vào toàn bộ miệng hoặc chỉ vào khối u trên lưỡi. Nội xạ trị có thể được sử dụng để đặt các nguồn tia bức xạ nhỏ vào lưỡi hoặc gắn chúng vào một thiết bị nhỏ được đưa vào miệng. Cả hai loại xạ trị này đều nhằm mục đích tiêu diệt tế bào ung thư lưỡi mà không ảnh hưởng quá nhiều đến các mô khỏe mạnh xung quanh.
Tương tự, để điều trị ung thư vú, một loại ung thư phổ biến ở phụ nữ, các bác sĩ cũng có thể sử dụng cả hai loại ngoại xạ trị và nội xạ trị. Ngoại xạ trị có thể được sử dụng để chiếu xạ vào toàn bộ ngực hoặc chỉ vào khối u trong vú. Nội xạ trị có thể được sử dụng để đặt các nguồn tia bức xạ nhỏ vào vú thông qua một ống nhỏ được chèn qua da hoặc qua một lỗ nhỏ được cắt ở vú. Cả hai loại xạ trị này đều nhằm mục đích tiêu diệt tế bào ung thư vú mà không ảnh hưởng quá nhiều đến các mô khỏe mạnh xung quanh.
Ngoài ra, còn có một số loại xạ trị khác như xạ trị hệ thống và xạ trị sinh học. Xạ trị hệ thống là khi nguồn tia bức xạ được đưa vào cơ thể thông qua uống, tiêm hoặc hít. Xạ trị sinh học là khi nguồn tia bức xạ được gắn vào các chất sinh học như kháng thể hoặc vi khuẩn để chuyển chúng đến khu vực có tế bào ung thư. Các loại xạ trị này có thể được sử dụng để điều trị các loại ung thư lan rộng hoặc khó tiếp cận.
CÁC TÁC DỤNG PHỤ CHUNG CỦA LIỆU PHÁP XẠ TRỊ VÀ CÁCH GIẢM THIỂU CHÚNG
Liệu pháp xạ trị có thể gây ra một số tác dụng phụ chung cho cơ thể, không phân biệt khu vực được chiếu xạ. Các tác dụng phụ này bao gồm:
Viêm da: Là hiện tượng da ở khu vực được chiếu xạ bị đỏ, khô, ngứa, bong tróc hoặc nứt nẻ. Để giảm thiểu viêm da, bệnh nhân nên rửa da nhẹ nhàng với xà phòng và nước ấm, tránh cạo râu, dùng kem chống nắng, mặc quần áo rộng và thoáng khí, không sử dụng các sản phẩm có cồn hoặc hóa chất khác trên da và thường xuyên thay băng vệ sinh nếu có vết thương.
Mệt mỏi: Là hiện tượng cơ thể bị mệt mỏi, uể oải, thiếu năng lượng hoặc khó tập trung. Để giảm thiểu mệt mỏi, bệnh nhân nên nghỉ ngơi đủ, ăn uống cân bằng, uống đủ nước, tập thể dục nhẹ nhàng và tránh căng thẳng.
Buồn nôn và nôn mửa: Là hiện tượng cơ thể bị buồn nôn, nôn mửa hoặc chán ăn. Để giảm thiểu buồn nôn và nôn mửa, bệnh nhân nên ăn những bữa ăn nhỏ và thường xuyên, tránh ăn đồ cay, ngọt, béo hoặc có mùi hôi, uống đủ nước hoặc các loại nước có ga, sử dụng kẹo hoặc gừng để giảm buồn nôn và dùng thuốc chống buồn nôn theo chỉ định của bác sĩ.
Đau đầu: Là hiện tượng cơ thể bị đau đầu, chóng mặt hoặc nhức mắt. Để giảm thiểu đau đầu, bệnh nhân nên uống đủ nước, tránh ánh sáng chói hoặc tiếng ồn lớn, thư giãn và xoa bóp cổ và vai và dùng thuốc giảm đau theo chỉ định của bác sĩ.
Tóc rụng: Là hiện tượng tóc ở khu vực được chiếu xạ bị rụng hoặc mỏng đi. Để giảm thiểu tóc rụng, bệnh nhân nên rửa tóc nhẹ nhàng với dầu gội và nước ấm, tránh sấy tóc hoặc làm tóc bằng hóa chất, dùng lược mềm hoặc bàn chải tóc nhỏ, mặc mũ hoặc khăn che đầu khi ra ngoài và sử dụng các sản phẩm làm đẹp cho tóc theo chỉ định của bác sĩ.
Nhiễm trùng: Là hiện tượng cơ thể bị nhiễm trùng do hệ miễn dịch suy yếu. Để giảm thiểu nhiễm trùng, bệnh nhân nên rửa tay thường xuyên với xà phòng và nước sạch, tránh tiếp xúc với người bệnh hoặc có triệu chứng sốt hoặc ho, duy trì vệ sinh cá nhân và vết thương, ăn uống sạch sẽ và an toàn và dùng thuốc kháng sinh theo chỉ định của bác sĩ.
Chảy máu: Là hiện tượng cơ thể bị chảy máu do số lượng tiểu cầu trong máu giảm. Để giảm thiểu chảy máu, bệnh nhân nên tránh các hoạt động có thể gây thương tích, sử dụng dao cạo hoặc kéo nhọn, đánh răng mạnh, chải tóc quá sức, đeo kính áp tròng, uống thuốc chống đông máu hoặc thuốc gây kích ứng dạ dày và dùng thuốc cầm máu theo chỉ định của bác sĩ.
Vô sinh: Là hiện tượng cơ thể bị mất khả năng sinh sản do tia bức xạ ảnh hưởng đến các tế bào sinh dục. Để giảm thiểu vô sinh, bệnh nhân nên tham khảo ý kiến của bác sĩ về các phương pháp bảo tồn tinh trùng hoặc trứng trước khi xạ trị, sử dụng biện pháp tránh thai hiệu quả trong và sau khi xạ trị để tránh thai ngoài ý muốn hoặc thai bị dị tật và tìm kiếm các lựa chọn khác để có con như mang thai hộ, nhận con nuôi hoặc hiến tạng sinh dục.
Ung thư thứ phát: Là hiện tượng cơ thể bị mắc ung thư mới do tia bức xạ gây ra các biến đổi gen trong các tế bào khỏe mạnh. Để giảm thiểu ung thư thứ phát, bệnh nhân nên tuân theo liều lượng và thời gian của xạ trị được bác sĩ chỉ định, kiểm tra sức khỏe định kỳ, phát hiện và điều trị sớm các triệu chứng bất thường, duy trì lối sống lành mạnh như không hút thuốc, hạn chế uống rượu, ăn uống cân bằng và tập thể dục.
Đây là những tác dụng phụ chung của liệu pháp xạ trị và cách giảm thiểu chúng.
KẾT LUẬN
Xạ trị là một trong những phương pháp điều trị hiệu quả cho nhiều loại ung thư. Tuy nhiên, xạ trị cũng có thể gây ra các tác dụng phụ cho cơ thể của người bệnh. Các tác dụng phụ có thể là chung cho tất cả các bệnh nhân hoặc cụ thể cho từng bộ phận cơ thể được chiếu xạ. Các tác dụng phụ có thể xuất hiện trong quá trình xạ trị hoặc sau khi kết thúc xạ trị. Một số tác dụng phụ có thể tự biến mất sau một thời gian ngắn, trong khi một số khác có thể kéo dài lâu dài hoặc vĩnh viễn.
Để giảm thiểu và quản lý các tác dụng phụ của xạ trị, người bệnh cần tuân theo các chỉ dẫn của bác sĩ và nhóm điều trị. Ngoài ra, người bệnh cần chăm sóc bản thân bằng cách ăn uống cân bằng, uống nhiều nước, nghỉ ngơi đầy đủ, tập thể dục phù hợp và duy trì tinh thần lạc quan. Nếu có bất kỳ triệu chứng hoặc tác dụng phụ nào gây khó chịu hoặc lo lắng, người bệnh cần báo cho bác sĩ biết để được tư vấn và điều trị kịp thời.
Xạ trị là một phương pháp điều trị quan trọng và hiệu quả cho nhiều loại ung thư. Tuy nhiên, xạ trị cũng có thể gây ra các tác dụng phụ cho cơ thể của người bệnh. Hiểu biết về các tác dụng phụ của xạ trị và cách quản lý chúng sẽ giúp người bệnh vượt qua quá trình điều trị một cách an toàn và thoải mái nhất.
Dịch bởi Phương Quyên & nhóm tại Đại Học Stanford (USA).
